کد مطلب:314710 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:299
سقاخانه های بازار تهران
اصولا بازارها كه غالبا در هسته ی مركزی شهرها جای داشته اند به دلیل آمد و شد فراوان اقشار مختلف مردم و در نتیجه شلوغی و ازدحام آن، از فضاهای شهری بسیار مهم در ساختن سقاخانه ها محسوب می شدند. بانیان خیر این گونه بناها، كه اكثرا از كسبه ی مؤمن بازار یا بازارچه ها بودند، به عنوان عملی ثواب برای رضای خدا، نسبت به احداث سقاخانه، در جای جای سراها تیم ها و تیمچه های بازار، همت می گماشتند.
گاهی سقاخانه آب در بازار یا بازارچه، چنان مورد توجه مردم قرار گرفته و مشهور می شود كه حتی بازارچه را به نام آن سقاخانه می نامیدند. برای نمونه می توان به «بازارچه سقاخانه» كه بین خیابان شاه آباد و صفی علیشاه قرار داشت، اشاره كرد. به طوری كه از منابع موجود بر می آید این بازارچه و سقاخانه آن، كه واجد آیینه كاری های زیبایی نیز بوده به همت شخص ظهیرالاسلام و سادات شیرازی ساخته شده بود و تا چندی پیش نیز هنوز پابرجا مانده و مورد نذر و نیاز اهالی پاك دل محل قرار داشته است. (نجمی: 1367، ص 130).
تهران قدیم به دلیل وسعت و جمعیت روز افزون آن، واجد چندین بازار و بازارچه بود كه بسته به موقعیت محلی، رونق خاصی نیز داشتند. در كتاب تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تعداد این بازارها افزون بر سی و شش بازار ذكر شده است. (شهر ری: 1367، ج 1، ص 319). این بازارها و بازارچه ها اغلب سركرده گانی داشتند كه بر كار بازار و احیانا وضع سقاخانه یا سقاخانه های آن نظارت می كردند. مثلا بازارچه آقا، كه از بازارچه های معروف تهران بوده، ظاهرا به یكی از سركرده گان محلی به نام حاج نایب تعلق داشته است. این بازارچه سقاخانه ای نیز داشته كه در بالای سر در آن كتیبه بدین مضمون نقل شده بود:
[ صفحه 202]
«سال تاریخ ار بخواهی این بنا بنیاد را غین و شین و كاف و ها، تاریخ این خوش منظر است» [1] .
در مورد بازارچه نایب السلطنه نیز موقعیتی مشابه فوق وجود داشته است. البته در مورد وضعیت فعلی این بازارچه باید اضافه كرد كه طبق مشاهدات كنونی، در حال حاضر این بازارچه واجد دو سقاخانه است كه یكی در اول بازارچه، و دیگری درون آن و جنب كوچه آب یخ نام كوچه ی ناصری قرار دارد و هر دو در وضعیتی نسبتا مناسب، نگه داری می شوند.
بزرگترین و مهمترین بازارهای تهران، در محله ای موسوم به بازار واقع هسته ی مركزی تهران قدیم، مابین دو محله سنگلج در غرب و عودلاجان در شرق، قرار داشت. این بازار كه هم اكنون نیز به نام بازار بزرگ تهران شهرت دارد، در واقع همان بازار قدیمی است كه به مرور زمان، دگرگونی حاصل كرده و وسعت بسیار یافته است. طبقه اطلاعاتی كه در كتاب امار دارالخلافه ی تهران ارائه شده، تعداد سقاخانه های مهم این بازار به سال 1269 هجری قمری، حدود 4 باب بوده است (امار دارالخلافه ی تهران: 1368، ص 305). البته به نظر می رسد این تعداد در دوره های بعد افزایش بیشتری یافته است. ولی در اوایل دوران سلطنت رژیم پهلوی، به دلیل سیاست های خاص آن دولت، تعدادی از این اماكن را به بهانه های گوناگون بسته شده و یا تغییر ماهیت یافته اند. با این حال طولی نمی كشید كه به دلیل فشارهای مردم، این مكان ها كه ریشه در فرهنگ مذهبی جامعه داشتند، دوباره رونق گرفته و با محدودیت هایی، مجددا پذیرای مهمانان تشنه لب و سرگردان خود می شوند (شهری: 1367، ج 5، ص 116). در این جا سعی می شود
[ صفحه 203]
تا به اختصار در مورد تعدادی از سقاخانه های مهم این بازار، كه هنوز هم دایر و قابل بهره برداری هستند، اشاراتی بشود. البته لازم به ذكر است كه این سقاخانه ها، غیر از خیل زیاد آبسردكن ها و منبع ها و یخچال هایی است كه در جای جای راسته ها و كنار ورودی سراها، پذیرای مشتریان تشنه لب، بازار هستند.
گاهی سقاخانه آب در بازار یا بازارچه، چنان مورد توجه مردم قرار گرفته و مشهور می شود كه حتی بازارچه را به نام آن سقاخانه می نامیدند. برای نمونه می توان به «بازارچه سقاخانه» كه بین خیابان شاه آباد و صفی علیشاه قرار داشت، اشاره كرد. به طوری كه از منابع موجود بر می آید این بازارچه و سقاخانه آن، كه واجد آیینه كاری های زیبایی نیز بوده به همت شخص ظهیرالاسلام و سادات شیرازی ساخته شده بود و تا چندی پیش نیز هنوز پابرجا مانده و مورد نذر و نیاز اهالی پاك دل محل قرار داشته است. (نجمی: 1367، ص 130).
تهران قدیم به دلیل وسعت و جمعیت روز افزون آن، واجد چندین بازار و بازارچه بود كه بسته به موقعیت محلی، رونق خاصی نیز داشتند. در كتاب تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تعداد این بازارها افزون بر سی و شش بازار ذكر شده است. (شهر ری: 1367، ج 1، ص 319). این بازارها و بازارچه ها اغلب سركرده گانی داشتند كه بر كار بازار و احیانا وضع سقاخانه یا سقاخانه های آن نظارت می كردند. مثلا بازارچه آقا، كه از بازارچه های معروف تهران بوده، ظاهرا به یكی از سركرده گان محلی به نام حاج نایب تعلق داشته است. این بازارچه سقاخانه ای نیز داشته كه در بالای سر در آن كتیبه بدین مضمون نقل شده بود:
[ صفحه 202]
«سال تاریخ ار بخواهی این بنا بنیاد را غین و شین و كاف و ها، تاریخ این خوش منظر است» [1] .
در مورد بازارچه نایب السلطنه نیز موقعیتی مشابه فوق وجود داشته است. البته در مورد وضعیت فعلی این بازارچه باید اضافه كرد كه طبق مشاهدات كنونی، در حال حاضر این بازارچه واجد دو سقاخانه است كه یكی در اول بازارچه، و دیگری درون آن و جنب كوچه آب یخ نام كوچه ی ناصری قرار دارد و هر دو در وضعیتی نسبتا مناسب، نگه داری می شوند.
بزرگترین و مهمترین بازارهای تهران، در محله ای موسوم به بازار واقع هسته ی مركزی تهران قدیم، مابین دو محله سنگلج در غرب و عودلاجان در شرق، قرار داشت. این بازار كه هم اكنون نیز به نام بازار بزرگ تهران شهرت دارد، در واقع همان بازار قدیمی است كه به مرور زمان، دگرگونی حاصل كرده و وسعت بسیار یافته است. طبقه اطلاعاتی كه در كتاب امار دارالخلافه ی تهران ارائه شده، تعداد سقاخانه های مهم این بازار به سال 1269 هجری قمری، حدود 4 باب بوده است (امار دارالخلافه ی تهران: 1368، ص 305). البته به نظر می رسد این تعداد در دوره های بعد افزایش بیشتری یافته است. ولی در اوایل دوران سلطنت رژیم پهلوی، به دلیل سیاست های خاص آن دولت، تعدادی از این اماكن را به بهانه های گوناگون بسته شده و یا تغییر ماهیت یافته اند. با این حال طولی نمی كشید كه به دلیل فشارهای مردم، این مكان ها كه ریشه در فرهنگ مذهبی جامعه داشتند، دوباره رونق گرفته و با محدودیت هایی، مجددا پذیرای مهمانان تشنه لب و سرگردان خود می شوند (شهری: 1367، ج 5، ص 116). در این جا سعی می شود
[ صفحه 203]
تا به اختصار در مورد تعدادی از سقاخانه های مهم این بازار، كه هنوز هم دایر و قابل بهره برداری هستند، اشاراتی بشود. البته لازم به ذكر است كه این سقاخانه ها، غیر از خیل زیاد آبسردكن ها و منبع ها و یخچال هایی است كه در جای جای راسته ها و كنار ورودی سراها، پذیرای مشتریان تشنه لب، بازار هستند.
[1] حروف ارائه شده در اول مصراع دوم، تاريخ ساخت سقاخانه را كه 1325 هجري قمري است، نشان مي دهد.